Hi Lạp trong thời kì thống trị của Makêđônia. Thời kì Hi Lạp hóa (Từ năm 334 – 30 TCN)
1. Makêđônia và sự thống trị các thành bang Hi Lạp
Makedonia là một vùng thuộc Nam Âu, tiếp giáp với biên giới phía bắc Hi Lạp, Makêđônia có 2 khu vực địa lí : miền thượng là vùng đồi núi, cao nguyên thích hợp với việc chăn nuôi ; miễn hạ là vùng đồng bằng thuận tiện cho trồng trọt. Makedonia có nhiều gỗ quý, kim loại màu. Cư dân sống chủ yếu về chăn nuôi và trồng trọt và sử dụng ngôn ngữ như ngôn ngữ của cư dân vùng Tétxali (Bắc Hi Lạp)2). Khi các thành bang Hi Lạp đã đạt tới thời kì phát triển huy hoàng của chế độ chiếm nó thì người Makedonia vẫn còn sống ở giai đoạn mạt kì của xã hội thị tộc (tương đương như thời đại Home của Hi Lạp). Alếchxan I (495 – 450 TCN) được coi là người đã thiết lập nên nhà nước của người Makedonia, Ackelaút (419 – 399 TCN) là người kế tục hoàn thiện và củng cố nhà nước Makedonia. Áckelaút đã xây dựng Penla thành thủ đô tráng lệ của xứ Makedonia ; thiết lập hệ thống tiền tệ, xây dựng nhiều đường giao thông, khuyến khích sự phát triển của kinh tế công thương nghiệp, xây dựng lực lượng quân sự… Đến thế kỉ IV TCN, nhờ tiếp thu và học hỏi những thành tựu văn hóa, khoa học kĩ thuật của các quốc gia lần bang (nhất là Hi Lạp), Makedonia đã nhanh chóng phát triển thể lực và trở thành một quốc gia hùng cường ở khu vực Bancăng (khi các quốc gia của người Hi Lạp đã suy yếu). Philip II (359 – 336 TCN) – người đặt nền móng cho sự cường thịnh của Makedonia – đã thực hành một loạt cải cách kinh tế, xã hội và quân sự, tạo nên một quốc gia Makedonia thống nhất, giàu mạnh về kinh tế, hùng cường về quân sự, và có những chính sách đối ngoại khôn khéo. Philip II đã tăng cường và tích cực xây dựng lực lượng, dự trữ lương thảo để thực hành chính sách xâm lược, bành trưởng. Đánh chiếm Canxiđúc và Torax, Philip II đã mở đầu công cuộc chinh phục và thống trị các quốc gia Hi Lạp của người Makedonia. Năm 338 TCN thống lĩnh một đạo quân lớn. Philip II đánh thắng xuống miền lục địa Hi Lạp. Một lần nữa, các thành bang Hi Lạp lại liên kết với nhau để chống trả (do Aten và Tehơ cầm đầu). Nhưng khác hẳn với thời gian chống Ba Tư, các thành bang Hi Lạp, do nhiều lí do khác nhau, đã không liên kết và chống trả thành công. Trận kịch chiến giữa Philip II và Liên minh Hi Lạp đã xảy ra ở Korone (thuộc Bêôxi). Liên quân Hi Lạp đại bại : Toàn bộ chiến binh Tebo tử trận, 1.000 binh sĩ Alen bị giết, 2000 binh sĩ khác bị bắt làm tù binh. Năm 337 TCN tại Corinh, Philip II đã triệu tập hội nghị toàn thể các thành bang Hi Lạp (Xpác không tham dự) thiết lập Đồng minh Corinh (còn gọi là Đông minh Hi Lạp) do Makedonia chỉ huy. Về hình thức, các thành bang Hi Lạp vẫn giữ được quyền độc lập, nhưng thực ra đã bị lệ thuộc vào Makedonia (nhất là về quân sự, ngoại giao).
2. Cuộc đông chính của Alếchxan Makedonia – Thời kì Hi Lạp hóa (Hellénisme) (Từ năm 334 TCN đến năm 30 TCN)
Như vũ bão, quân Alếchxan tràn vào chiếm Babilon, Xudơ, Pécxépôlit (những thủ phủ quan trọng nhất của Ba Tư). Đế quốc Ba Tư diệt vong sau 200 năm tồn tại. Không dừng lại, Alếchxan tiếp tục cho quân tràn vào chiếm Echatan (kinh đô của vương quốc Medi), Pacti, Báctoria và tiến sâu vào vùng Trung Á. Tại Trung Á, quân Alếchxan gặp phải sự chống đối quyết liệt của cư dân địa phương, 2.000 chiến binh Makedonia bỏ mạng. (Vì vậy sau khi đã đè bẹp sự phản kháng ở vùng này, Alếchxan đã thẳng tay tàn sát cư dân, 120.000 người đã bị giết hại).
Từ Apganixtan, Alếchxan Makedonia thân chính chỉ huy quân Makedônia tràn vào Tây Bắc Ấn Độ (vùng Pengiáp) và làm chủ vùng này. Alếchxan còn định tiếp tục vượt sông Indus (sông Ấn) vào sâu trong nội địa, nhưng vì quá mệt mỏi trên các nẻo đường chinh chiến, lại bị người Ấn thường xuyên đột kích, quấy phá. Alếchxan buộc lòng phải cho quân Makedonia rút về nước (năm 325 TCN) sau khi đã để lại một lực lượng đồn trú tại Pengiáp.
10 năm chinh chiến đây chiến tích, bằng vũ lực Alếchxan đã thiết lập nên một đế quốc rộng lớn, bao gồm lãnh thổ của nhiều vùng, nhiều quốc gia có trình độ kinh tế, tổ chức chính trị khác nhau, nhiều trung tâm của thế giới cổ đại. Biên giới phía bắc tới tận vùng Iran, Trung Á phía nam xuống vùng Bắc châu Phi, phía tây tới bán đảo Bancăng và phía đông tiếp giáp với miền Tây Bắc Ấn Độ. Alếchxan đã chọn Babilon làm kinh đô của đế quốc. Để thống trị, cai quản đế quốc rộng lớn này, Alếchxan đã chia đế quốc thành những trấn (satrapes), sử dụng quan lại địa phương bên cạnh các tổng trấn người Makedonia, duy trì trật tự xã hội bằng bạo lực, quân đội. Alếchxan nuôi tham vọng xâm chiếm vùng Aráp và đã tích cực chuẩn bị, thăm dò đường thuỷ dọc sông Ophát và những điểm có thể đổ bộ lên bán đảo này, nhưng giữa lúc đó – ngày 13 tháng 6 năm 323 TCN – Aléchxan chết đột ngột vì bệnh sốt rét ác tính, lúc đó mới 33 tuổi. Cái chết đột ngột của Alếchxan đã làm cho tình hình đế quốc Makedonia khủng hoảng, đúng như dự đoán của chính Alếchxan khi đang còn nằm trên giường bệnh “Các tướng quân của ta sẽ làm cho đám tang của ta đẫm máu”. Cuộc xung đột giữa các tướng lĩnh Makedonia đã diễn ra, các nhà sử học Hi Lạp gọi cuộc xung đột này là “Xung đột của các Địađêkhối”. Những người kế tục các tướng quân đã tôn Aride – em trai Alếchxan – và con nhỏ của Alếchxan làm Hoàng đế, Pecdicat là tể tướng nắm quyền nhiếp chính, nhưng thực tế chia nhau hùng cứ các vùng: Ptolemě & Ai Cap, Leonit & Xiri, Philot & Xixin, Antigon & Phorigi, Neáckhối ở Lixia… Cuối cùng đến thế kỉ III TCN, đế quốc Makedonia bị phân liệt thành nhiều quốc gia nhỏ, trong đó có 3 quốc gia lớn nhất (với những vận mệnh lịch sử khác nhau :
- Quốc gia Ptolemê, bao gồm Ai Cập, một phần Libi, thủ phủ là thành pho Alechxandori.
- Quốc gia Xélécút gồm những vùng đất của đế quốc Ba Tư cũ ở châu Á, trung tâm là Xiri.
- Quốc gia Antigôn gồm đất đai của Makedonia củ và phần lục dia Hi Lap.
Thời kì lịch sử từ khi Alếchxan Makedonia Đông chính (năm 334 TCN) cho tới khi quốc gia Ptoleme (ở Ai Cập) bị Roma xâm chiếm và biến thành một tỉnh của đế quốc Rôma (năm 30 TCN) được gọi là thời kì Hi Lạp hoà (Hellenisme).
Trong thời kì Hi Lạp hóa, nền văn minh Hi Lạp được phổ biến và truyền bá mạnh mẽ sang các nước xung quanh (kể cả những vùng đất thuộc châu Âu), tạo nên bộ mặt phồn vinh của Phương Đông, tạo nên những thành thị lớn với tư cách là những trung tâm thương mại lớn như Antiốt (Xiri), Pecgam (Tiểu Á), Alếchxandol (Ai Cập)…
Thời kì Hi Lạp hóa, những điều kiện khách quan đã tăng thêm sức sống cho các thành bang Hi Lạp, tạo điều kiện cho Hi Lạp phục hưng lại nên kinh tế trong thời kì khủng hoảng, suy thoái.
Thời kì Hi Lạp hóa là thời kì có sự giao lưu của nền văn hóa Đông – Tây (mạnh mẽ hơn và có hiệu quả hơn). Văn học, nghệ thuật, khoa học kĩ thuật…. Hi Lạp đã được truyền bá và ảnh hưởng sâu sắc tới văn hóa, lối sinh hoạt của các quốc gia phương Đông. Ngược lại, người Hi Lạp cũng tiếp thu được nhiều thành tựu văn hóa, khoa học kĩ thuật của phương Đông (kể cả lối sống, cách trang phục theo kiểu Ba Tư, Ấn Độ).
Thời kì Hi Lạp hóa cũng là thời kì có sự pha trộn chủng tộc lớn trong lịch sử nhân loại.
